Oog voor detail: Sint Annakerk

Het is een bonkig betonnen bakbeest, die Annakerk. Op 25 juli 1953 werd de kerk in gebruik genomen en men stelde al meteen de vraag waarom men in godsnaam was gaan bouwen volledig tegen de smaak van de gelovigen in.

Volgens critici was de architectuur geheel in strijd met de gangbare traditie van de kerkbouw. Er was nog meer commentaar, de akoestiek liet ondanks de speciaal aangebrachte open beton te wensen over en men had last van lekkages. Toch is deze door Frits Peutz (1896-1974) (1) ontworpen koepelkerk een uitzonderlijk gebouw waar Heerlen trots op kan zijn.

In 2007 werd de Sint-Annakerk tot rijksmonument verklaard. De kerk stond op een lijst van 101 rijksmonumenten uit de wederopbouwperiode (1940 -1958). De kerk was een van de eerste volledig en meest geavanceerde betonnen kerken in Nederland. “Wat een koepel, wat een ruimte, wat een durf. Oog en geest worden hier in een weelderige ruimte gedompeld” (2) . Het idee had volgens de vakpers een visionaire kracht. De ramen van glas-in-beton, gemaakt door Daan Wildschut, werden de hemel in geprezen. “Hoe levend is nu opeens de anders nog grauwe buitenwand, vooral wanneer het zonlicht door de kerk straalt en de glasschijven ook naar buiten gaan glanzen” (3).

Deze kerk, ooit bedoeld om de hoofdkerk van de Oostelijke Mijnstreek te worden, heeft bij velen blijvende herinneringen achtergelaten of het nu gaat om huwelijksvieringen, begrafenissen, doopplechtigheden, communiefeesten of omdat je er gewoon misdienaar was. (zie afbeelding)

Het Bekkerveld
Op de kaart van het uitbreidingsplan van 1936 ontworpen door Jos Klijnen zijn de oude radiale wegen, de Akerstraat en de Benzenraderweg duidelijk terug te vinden. Min of meer toevallige lintbebouwing met veel baksteen flankeerde deze invalswegen. Klijnen vond de beide beekdalen (Geleenbeek en Caumerbeek) voor de ruimtelijke kwaliteit van Heerlen zeer karakteristiek. Hij versterkte de Oostwest-verbinding en projecteerde een nieuwe weg als doorgetrokken Burg. Waszinkstraat naar de Weltervijver. Loodrecht op deze straat bedacht hij een langgerekt plein, ongeveer op de plaats van de Monseigneur Schrijnenstraat. Dit plein zou moeten eindigen op een groot groen veld van 150 x 150 meter, het huidige Bekkerveld.

Het plein is er nooit gekomen het veld wel. Daarmee kreeg de bouw van honderden nieuwe woningen in het Aarveld en het Heezerveld in de jaren vijftig een groen accent. Klijnen tekende ook het schuine voetpad waarover bouwpastoor Kellenaers met zijn (dames)fiets, burgerlijk ongehoorzaam, naar zijn woning in de Vlotstraat reed. Dit voetpad zou richting bepalend worden voor de te bouwen kerk.

Als men had willen aansluiten bij de publieke opinie had de kerk waarschijnlijk midden op het grasveld gelegen. De situering vormde een gespreksonderwerp voor de bouwpastoor. Peutz koos voor een eigenzinnige oplossing in de oksel van twee straten. Deze plaatsing heeft voordelen opgeleverd voor de ruimtewerking. De bruikbaarheid voor evenementen kon blijven bestaan. Tevens heeft het perspectief vanaf de Bekkerweg daardoor aan kwaliteit gewonnen. De oriëntatie leverde een kleinschalig pleintje bij de hoofdentree op, dat gelegenheid bood voor de kerkgangers om elkaar “noa de Mes” nog even te ontmoeten. Belangrijk was dat de kerk aansloot bij de woonhuizen en geen centrale positie innam, wat gelet op de rol van de Kerk in de samenleving meer voor de hand zou hebben gelegen. In de Zuidwest hoek lag aanvankelijk een klein bosje waarin de contour van het kerkgebouw leek over te vloeien. Het Bekkerveld werd gebruikt voor grote manifestaties (4). Tegenwoordig is het een speelveld en evenemententerrein voor circussen, popfestivals en Cultura Nova.

Naakte Beton
De Romeinen vulden al natuurstenen constructies met beton om grotere overspanningen mogelijk te maken. Omstreeks 1845 experimenteerde de Franse tuinier Joseph-Louis Lambot met bloembakken van ijzerdraad die met cementmortel werden omhuld. De tuinier Joseph Monier (1832-1906) ging verder op dit spoor en vervaardigde waterbekkens en buizen met het nieuwe materiaal. De gebroeders Perret bouwden in de jaren twintig van de vorige eeuw in Frankrijk betonnen kerken. Zij brachten principiële veranderingen te weeg in het vormbepalend denken. Traditie maakte plaats voor moderne opvattingen. Dit betrof niet alleen het bouwwerk zelf, maar ook de eredienst die erin zou plaats vinden. De overweldigende vrijheid werd kritisch gevolgd door de strenggelovigen. Granpré Molière had zich in 1934 tegen het gebruik van beton in de kerkbouw verzet. Het was een bouwmateriaal dat in de katholieke kerkbouw nauwelijks was toegestaan (5). Gewapend beton tot elke vorm dwingen is onterend. “ Stoffen die zich tot alles lenen hebben iets lummeligs, zoals plastic” schreef Mieras die zich overigens als een van de eerste positief uit liet over de Sint Annakerk in Heerlen (6).

Aansluiting bij bestaande architectuur
Het stadsbeeld van Heerlen werd overheerst door de koeltorens, de Lange Jan en de Lange Lies. Peutz wilde aansluiten bij de architectuur die de mijnwerkers tegen kwamen in hun dagelijkse omgeving. Deze keuze heeft een vernieuwend materiaalgebruik opgeleverd. Weliswaar werden de geheimen van de statische berekeningen erin verstopt maar het “maakproces” kon aan de buitenkant mooi worden afgelezen. De bekistingsnaden en vaak zelfs de nerven van bekistingsplanken die als mal voor de gegoten vormen waren gebruikt waren goed te zien. Ook de centerpennen, de stortnaden en zelfs de grintnesten typeerden de textuur van de blote betonnen wanden.

De kerk is op grond van een begroting van f.350.000 aanbesteed (7). Het is niet geheel duidelijk welke overweging de grootste rol speelde bij de keuze voor onbeklede beton. Aanvankelijk zou de kerk in natuursteen gebouwd worden maar dat was te kostbaar. De Vredeskapel uit 1961 (ook ontworpen door Peutz) aan de Akerstraat heeft een wandconstructie van twee dunnen schillen natuursteen opgevuld met gestorte beton. Op het eerste gezicht leek deze kapel op een natuurstenen gebouw. Veel kerken zijn gebouwd in beton omdat het een goedkoop materiaal was. De discussie over de bouwkosten heeft ook bij de Sint Annakerk een rol gespeeld. Bij nader inzien vonden de beschouwers beton een eerlijk, sober en ingetogen bouwmateriaal. Misschien zijn de Heerlenaren deze kerk meer en meer gaan zien als een mijnmomument dat vertelt over de industriële stijl van de mijnen en de koeltorens heeft kunnen overleven. (zie afbeelding).

Centraalbouw
De Sint Anna kerk heeft een vierkante plattegrond met zijden van 42 meter. Boven de onderbouw met een omlopend plat dak verrijst een koepel met een middellijn van 31 meter en een octogonale tamboer. De binnenkant van de koepel bestaat uit betonnen ringen. De top heeft een lantaarn die een hoogte bereikt van 28 meter. Boven zijn getoogde (gebogen) vensters met 30 ruiten, beneden vierkante vensters met 12 ruiten. De kerk had 1014 zitplaatsen. Aan de Westzijde ligt een portaal met drie toegangsdeuren en daarboven het oksaal. Aan de Oostzijde ligt de doopkapel met daarachter de sacristie. Het sacramentsaltaar ligt een beetje verscholen achter het priesterkoor.

De vrijstaande toren (zie tekening) aan de Oostzijde bij de sacristie werd nooit gerealiseerd. Koepels waren van oudsher een symbool van de hemel en komen veel voor in de Byzantijnse architectuur. De koepel heeft een centrale opening (oculus) te vergelijken met de opening in het dak van het Pantheon (waardoor het licht op een bijzondere wijze binnen valt). Koepels op kerken en moskeeën tonen ook macht. De koepels (Dom van Florence middellijn 45 meter) uit de Italiaanse Renaissance probeerden de Gotische overspanningen te overtroeven (8).

Na de tweede wereldoorlog werd de bevrijding overal in de samenleving voelbaar. Dit werkte door in de kunsten, de architectuur maar ook in de kerkbouw. Men begon zich los te maken van de Gotische huisstijl van de Rooms Katholieke kerk en wilde geen zegepralend machtsvertoon meer. Het moderne kerkgebouw was een ontmoetingsplaats waarin de samenkomende gemeenschap haar opstelling koos. Volgens deze opvattingen lag het voor de hand dat de kerkbanken van de Sint Annakerk om een centraal geplaatst altaar zouden hebben gestaan (zie schema van Rudolf Schwarz). Volgens Peutz zou door de opstelling van het altaar onder het brandpunt van de koepel alle maatgevoel worden verstoord en zou men het evenwicht hebben verloren. Peutz wenste niet gezien te worden als een moderne architect (9). De vraag of de totale vorm van deze kerk is voortgekomen uit moderne(re) opvattingen over de eredienst bleef nog onbeantwoord (10).

De ordonnantie van de kerk liep wel vooruit op het Tweede Vaticaans Concillie (1962-1965). De pastoor en zijn kapelaans lazen de mis met speciale toestemming van bisschop Lemmens met het gezicht naar de mensen.