Moderne Tijden: ’the making of’

Twee mannen die van steenkolenhoofdstad Heerlen een hypermoderne stad maakten. Dat gegeven intrigeerde me vanaf het moment dat ik er in 1990 verslaggever werd voor het Limburgs Dagblad. Heerlen stond toen bekend als koop- en sloopstad, maar er bleek een heel andere periode aan vooraf te zijn gegaan. Gelukkig wezen mensen me daar op, met name architectuurcriticus Nic Tummers leidde me naar het ‘spoor van de avant-garde,’ terwijl toenmalig ambtenaar Ton van Mastrigt streed voor het herleven van de glorietijd van 1930 tot 1960 met moderne architectuur. Wat bleek uit hun verhalen? Een visionair en zijn geniale uitvoerder schonken Heerlen vijf beeldbepalende gebouwen. Hun namen: Marcel van Grunsven en Frits Peutz.

Marcel van Grunsven was liefst 35 jaar burgemeester in Heerlen, van 1926 tot 1962. Hij maakte de mijnstad Heerlen tot een bolwerk van moderne architectuur, waarvan het Glaspaleis, het stadhuis, de Royal-bioscoop, de schouwburg en het retraitehuis getuigen. De Grote Vijf van architect Frits Peutz zijn nog steeds dé blikvangers van de stad, waarbij nu het prachtige Maankwartier met het nieuwe station komt.

Tijdens de hoogtijdagen van de mijnindustrie, die samenvielen met een oerconservatieve periode van de rooms-katholieke kerk, zette Van Grunsven Heerlen ook stedenbouwkundig op zijn kop, wat onder meer leidde tot het ontstaan van het Raadhuisplein en de Promenade.

Dat alles zorgde voor een zeer bijzondere verhouding met de allesoverheersende conservatieve katholieke kerk, die het volk eindeloos rozenhoedjes liet prevelen én met de mijnen, die nieuwe technieken ontwikkelden, maar ook onder de stad overal gangen groeven die de ondergrond verzwakten. Daarnaast zette Van Grunsven vól in op cultuur. De burgemeester maakte van het stadhuis een museum van moderne kunst en dat trok schilders en schrijvers uit de Randstad naar Heerlen.

Er was iets dat me frappeerde. Als beide mannen een zo prominente rol hadden gespeeld, waarom gaf de stad hen dan niet het eerbetoon waar ze recht op hadden? De naam van architect Frits Peutz duikt op in veel verhandelingen over de geschiedenis van Heerlen. De boeken die over hem geschreven zijn, gaan bijna uitsluitend over zijn werk. Ton van Mastrigt hield, ongeveer vanaf het jaar 2000, speciale Peutz-wandelingen.

Van Grunsvens stempel op Heerlen had nauwelijks groter kunnen zijn. Het schouwburgplein heet ‘Van Grunsvenplein,’ maar voor veel mensen is dat een nietszeggende naam. Aan die enigszins mysterieuze status is Marcel van Grunsven zelf mede debet. De burgemeester weigerde zich te laten interviewen, onder het motto: ‘Wie wil weten wat ik vind, die komt maar naar de gemeenteraadsvergadering.’

Beide mannen intrigeerden me, ik schreef er best veel over in de krant, maar de directe actualiteit vergde de meeste aandacht. Later kreeg ik allerlei andere journalistieke functies, meestal buiten Heerlen. Zo rond de millennium-wisseling groeide de gedachte om een boek te maken. Maar er was al iemand bezig met de biografie van Van Grunsven: Marcel Put.

Ik begon aan een roman, waarin Van Grunsven onder de naam ‘Gruvans’ een hoofdrol speelde. Maar het was fictie, met een scheutje geschiedenis. Toen Put besloot zijn onderwerp te veranderen, gaf hij mij de vrijheid om ‘los’ te gaan met Van Grunsven en Peutz. Dat was de geboorte van ‘Moderne Tijden.’

Precies op dat moment, een jaar of vijf geleden, kwam Van Grunsven in de publiciteit, maar dan alleen in verband met zijn rol tijdens de Tweede Wereldoorlog. Dit boek gaat veel breder. Het probeert inzicht te geven in de (denk)wereld van een zeer bijzondere burgemeester, een regent die in Heerlen veel zaken bepaalde, maar zelden of nooit zijn persoonlijke kant liet zien. Dat laatste leverde hem de bijnaam ‘de sfinx’ op. In ‘Moderne Tijden’ krijgt de lezer zicht op Van Grunsvens relatie met Frits Peutz en hun persoonlijke levens, die niet erg crescendo eindigden.

Moderne Tijden is een vie romancée, een verhaal gebaseerd op historische feiten. Het beoogt een levendig beeld te schetsen van de bloeiperiode van de mijnen en de vooruitstrevende architectuur in Heerlen.

De openbare gebeurtenissen in Moderne Tijden zijn (grotendeels) authentiek. Achter die officiële gebeurtenissen gaat natuurlijk een informele wereld schuil, die ik tot leven tracht te wekken.

Het gezagsgetrouwe Limburgsch Dagblad somde bij officiële gelegenheden de namen van alle aanwezige notabelen op, een lijst die regelmatig meer ruimte innam dan de rest van het artikel. Deze overzichten tonen aan dat de hoofdrolspelers elkaar vaak ontmoetten, waardoor er geen noodzaak was om elkaar brieven te sturen.

In de 35 jaar van zijn burgemeesterschap heeft Van Grunsven met zeer veel mensen van doen gehad. Bij zijn jubileum van dertig jaar burgemeester te Heerlen had hij bijvoorbeeld al ruim 140 raadsleden, 18 wethouders en drie gemeentesecretarissen ‘versleten.’

Omwille van de leesbaarheid heb ik me, naast natuurlijk Peutz, beperkt tot een aantal hoofdpersonen. Albert Haex is het gezicht van de mijnen, Pieter Nicolaye de verbinder tussen kerk en architectuur, Henri Poels de katholieke stedenbouwkundige inspirator en apotheker Frits Voncken, Van Grunsvens belangrijkste informele gesprekspartner na de oorlog. Dit betekent logischerwijs dat ik hun rol uitvergroot.

Op grond van uitvoerig archiefonderzoek, urenlange gesprekken en meer dan 4000 krantenartikelen denk ik redelijk in te kunnen schatten over welke zaken zij in informele setting spraken. Ik putte ook uit interviews die ik de afgelopen acht jaar voerde met kinderen van zowel Van Grunsven als Peutz, met verzetsbode Theo Crijns, familie van oud-kabinetschef Wim Quint, zijn voormalige buren en zijn belastingadviseur. Architectuurcriticus en ras-Heerlenaar Nic Tummers sprak ik vele malen. Ik dank hen allen zeer!

Aan al die gegevens heb ik vervolgens een vrije invulling gegeven die zo veel mogelijk aansluit op de historische ‘zichtbare’ werkelijkheid. Dat geldt ook voor gesprekken tussen Van Grunsven en zijn vrouw. Hun kinderen hebben me veel informatie gegeven over het gezinsleven. Verder baseer ik me op de nodige boeken en fotoboeken over het Heerlen ten tijde van Van Grunsven. Wat betreft de oorlogsperiode: voor dit deel baseer ik me in belangrijke mate op het uitgebreide onderzoek van de historici Marcel Put en Fred Cammaert.

Voor wie nauwkeurig wil weten hoe ik gewerkt heb (welke bronnen), verwijs ik naar www.modernetijden.nl voor een gedetailleerd overzicht: ‘the making of.’ Dat is de historische verantwoording die ik regelmatig aanvul op grond van reacties van lezers.

Ik wens iedereen veel plezier met dit boek, dat, zo hoor ik veel, leest als een gemakkelijk te lezen roman. Dat er behoefte was aan dit boek blijkt wel. Na korte tijd komt er al een tweede druk. Voor wie het ‘oude’ Heerlen nog kent of er in geïnteresseerd is, vormt Moderne Tijden een feest der herkenning of een verrassende kennismaking.

Het boek ‘Moderne Tijden’ is hier verkrijgbaar, en ook bij uitgeverij Leon van Dorp.

Volgende week mogen we een fragment uit het boek met jullie delen, hier op HeerlenVertelt. Houd de website goed in de gaten!