Het verdriet van Welten

Dit verhaal is vooral bestemd voor basisschoolleerlingen. Het gaat over Jozef Luja (1924 – 1945) en andere oorlogsslachtoffers uit Welten, een dorpje bij Heerlen. Jozef was bakker. Hij werd dwangarbeider in concentratiekamp Neuengamme in Duitsland. Tijdens een ‘dodenmars’ kon hij niet meer verder lopen en overleed hij. Op 4 mei, tijdens de Nationale Dodenherdenking, worden Jozef en andere Weltense oorlogsslachtoffers bij de kerk van Welten herdacht.

Bakkersfamilie Luja
In het centrum van het dorpje Welten, aan de Weltertuynstraat, lag vele tientallen jaren geleden bakkerij Luja. Boven de winkel woonde het gezin Luja. Bakker Luja had verschillende knechten en werkte met de nieuwste elektrische apparaten. Hij verkocht niet alleen brood, maar ook vlaai en gebak. Soms bezorgde hij met zijn bakfiets brood aan huis. Zijn vrouw stond in de winkel om klanten te helpen, vooral vrouwen van boeren, mijnwerkers en andere arbeiders. Vader en moeder Luja hadden twee kinderen: dochter Anna en zoon Jozef. Jozef (Joep) was het jongste gezinslid. Hij werd op 27 januari 1924 in Simpelveld geboren. Het liefste wilde Jozef bakker worden, net als zijn vader en grootvader. Een bakkersmuts droeg hij graag. Bijna elke dag was Jozef in de bakkerij te vinden. Dan hielp hij zijn vader mee. Zo leerde hij het vak.

Jozef droomde ervan om de zaak van zijn ouders over te nemen. Dat zou wat zijn! Dan zou hij zijn naam op de winkelruiten laten schilderen: JOZEF LUJA, VOOR AL UW BROOD EN GEBAK. Natuurlijk deed Jozef zijn best op de lagere school. Later behaalde hij bakkersdiploma’s.

Tweede Wereldoorlog
In 1939 begon Duitsland de Tweede Wereldoorlog. Deze oorlog duurde tot 1945. Adolf Hitler, de sterke, maar slechte leider van Duitsland, wilde alle macht in handen hebben. Ook wilde hij een groot rijk stichten: het Derde Rijk. Daarom wilde hij Europa veroveren.

Hitler kon heel mooi praten. Hij beloofde mensen gouden bergen, vooral mensen die boos waren omdat zij geen werk hadden en arm waren. Veel mensen geloofden wat Hitler zei. Ja, voor Hitler wilden zij wel vechten. Door de oorlog te winnen dachten zij een betere toekomst te krijgen. Op 10 mei 1940 vielen Duitse troepen Nederland binnen. Daarop had ons land helemaal niet gerekend. Wij dachten dat Hitler Nederland met rust zou laten. Het Nederlandse leger was klein, maar dapper. De Duitsers hadden veel meer soldaten en wapens dan de Nederlanders. Daarom wonnen zij de strijd binnen enkele dagen. In en buiten Heerlen werd weinig gevochten. Heerlen was snel bezet. Door Welten trokken Duitse soldaten naar oorlogsgebied in België en Frankrijk. Veel soldaten waren te voet. Sommige soldaten zaten in vrachtauto’s of op motorfietsen. Andere soldaten hadden paard en wagen. Mensen die langs de weg stonden keken hun ogen uit. Al die Duitse soldaten, wapens, auto’s, motorfietsen, paarden… Zoiets hadden zij nog nooit gezien! Ook maakten zij zich zorgen. Zij waren bang omdat het oorlog was. Hun toekomst was onzeker.

In het begin van de oorlog deden de Duitse soldaten nog wel aardig tegen de Nederlanders. Zij dachten dat de Nederlanders hun kant zouden kiezen en met hen mee zouden vechten. Toen zij echter doorkregen dat steeds meer Nederlanders tegen Hitler en zijn soldaten waren, waren zij niet meer vriendelijk en beleefd. Zij werden boos en wilden de baas spelen. Alle mensen moesten precies doen wat zij zeiden. Mensen waaraan zij een hekel hadden of die niet gehoorzaam waren, werden zwaar bestraft, zelfs vermoord. Miljoenen Joden, ook kinderen, kwamen in kampen om het leven. Zij werden als minderwaardige mensen gezien.

Dwangarbeid in Duitsland
In Duitsland lagen veel fabrieken die geweren, bommen, tanks, vliegtuigen en ander oorlogstuig maakten. Omdat er steeds meer Duitse arbeiders voor Hitler vochten, waren er veel te weinig mensen om fabriekswerk te doen. Daarom moesten duizenden jonge Nederlanders in Duitsland gaan werken. Veel Nederlanders wilden echter niet voor de Duitse vijand werken. Daarom verstopten zij zich op boerderijen of op andere geheime plaatsen. Het waren onderduikers. Hun leven was in groot gevaar. Zij werden door geheime agenten van Hitler opgespoord, belandden in werkkampen, werden mishandeld en vermoord.

Ook Jozef moest in Duitsland gaan werken, maar dat wilde hij niet. Hij was fel tegen Hitler en zijn aanhangers. Jozef bleef thuis. Misschien dacht hij dat hem niets zou kunnen gebeuren. Mensen hadden hem gewaarschuwd op te passen. In Welten woonden namelijk enkele mensen die lid waren van de NSB. De NSB was een foute organisatie, omdat deze organisatie nauw samenwerkte met de Duitse bezetter. Sommige leden van de NSB waren zeer gevaarlijk. Zij hadden geen enkele moeite om mensen die tegen Hitler en de Duitsers waren te verraden, ook al waren het hun eigen familieleden of buren. Andere mensen van de NSB deden dat niet. Zij waren lid van de NSB om voor hun gezin extra eten en drinken te krijgen. Deze mensen noemen wij ‘brood-NSB’ers’.

20 Augustus 1944
Op 20 augustus 1944, omstreeks vijf uur ’s morgens, gebeurde er iets verschrikkelijks in het dorpje Welten. Over deze gebeurtenis wordt nog steeds gesproken door oude Weltenaren. Wat was het geval? In de Weltertuynstraat verschenen plotseling Duitse soldaten die op zoek waren naar Jozef en andere jonge mannen. Soldaten drongen de woning van Luja binnen. Jozef probeerde te ontsnappen, maar dat lukte niet. De woning was omsingeld. Jozef werd gearresteerd. Ook Leo Vinken van de kruidenierswinkel iets verderop in de straat, werd door Duitse soldaten gevangengenomen. Leo werkte op een notariskantoor. Hij was een vriend van Jozef. Ook Leo wilde niet voor de Duitse oorlogsindustrie gaan werken. Ook hij werd wegens werkweigering opgepakt.

Na hun arrestatie werden Jozef en Leo in een auto geduwd en naar het oude politiebureau in Heerlen gebracht. Een andere Weltenaar die door de Duitse bezetter gezocht werd, was Jo Knubben uit De Doom. Jo was een vriend van Jozef en Leo. Vaak ontmoetten zij elkaar in de ouderlijke woning van Hub Weerts om kaart te spelen, soms tot laat in de avond. Tijdens het kaarten werden allerlei nieuwtjes uitgewisseld. Natuurlijk werd er ook over de oorlog gesproken. Geen van allen wilden dwangarbeid in Duitsland verrichten.

Evenals Jozef en Leo had Jo enkele keren geweigerd om vrijwillig in Duitsland te gaan werken. Op een gegeven moment besloot Jo toch maar te gaan. Hij werd arbeider in Keulen. In Duitsland bouwde hij bunkers en schuilkelders. Soms kreeg hij verlof.

Tijdens zijn verlof in augustus 1944 besloot Jo niet meer terug te keren naar Keulen. Hij dook onder. Eens per week bezocht hij zijn ouders in Welten. Tijdens de razzia in Welten sliep hij bij zijn ouders. Plotsklaps werd hij wakker omdat hij geluiden hoorde. Hij stapte uit zijn bed, keek naar buiten, zag mensen die naar hem op zoek waren, en verstopte zich in de woning. Een arrestatieteam doorzocht de woning aan De Doom. Jo werd niet gevonden. Hij vluchtte, dook onder in Beek en Berg aan de Maas en overleefde de oorlog. Jo leeft nog steeds. Hij is inmiddels 92 jaar oud.

Dorpsbewoners zouden Jozef, Leo en Jo verraden hebben. Alle verraders waren lid van de NSB, wordt verteld. Ludzert Hoks had de taak om de arbeidsweigeraars Jozef, Leo en Jo op te sporen en te arresteren. Hoks was in Friesland geboren. In Groningen was hij bakker geweest. Samen met Duitse soldaten had hij in Rusland gevochten. Daarna was hij kampbewaker geworden. Nu was hij de baas van de Duitse Arbeidskontrolledienst in Heerlen. Hoks was een wrede man. Hij schuwde het niet om mensen te mishandelen en te doden.

Kampen
Vanuit Heerlen werden Jozef en Leo door Hoks naar een werkkamp in Amersfoort gebracht. Daar werden zij door bewakers geschopt en geslagen. In september 1944 werden Jozef en Leo in een stampvolle goederentrein naar Duitsland gebracht. Na een lange en verschrikkelijke treinreis kwamen zij in concentratiekamp Neuengamme aan. Neuengamme ligt bij Hamburg. Toen Jozef en Leo in Neuengamme aankwamen werden al hun haren afgeschoren. Ook kregen zij kampkleren. Zij droegen een metalen plaatje met een nummer om hun nek. Jozef en Leo werden niet meer als mensen behandeld, maar waren nummers geworden. Zij moesten keihard werken en kregen bijna niets te eten en te drinken. Elke dag stierven veel gevangenen omdat ze totaal uitgeput of erg ziek waren. Ook werden gevangenen door bewakers vermoord. Leo werd erg ziek. Eind december 1944 stierf hij in een ziekenbarak van kamp Neuengamme. Hij werd maar 21 jaar oud.

Uitgeput
Jozef werd in maart 1945 naar kamp Dalum gebracht. Dit kamp lag bij de Nederlandse grens. Bij Dalum moesten gevangenen grachten graven om de komst van Canadese soldaten tegen te houden. Net als Amerikaanse en Engelse soldaten waren Canadese soldaten grote vijanden van Hitler. Toen Canadese soldaten Dalum naderden, moesten Jozef en andere kampgevangenen snel vluchten. Door kampbewakers werden zij naar Neuengamme teruggestuurd. Samen met tal van andere gevangenen liep Jozef terug richting Neuengamme. In Cloppenburg, een stad bij Dalum, kon hij niet meer verder lopen. Hij was totaal uitgeput. Even later stierf hij. Meneer Leunissen uit Heerlen was een medegevangene en een kameraad van Jozef. Hij heeft gezien wat er met Jozef gebeurd is. Gelukkig heeft de heer Leunissen de oorlog overleefd. Wanneer Jozef precies overleden is weten wij niet. In belangrijke papieren staat vermeld dat hij op Paaszondag 1 april 1945 gestorven is. Wij denken dat hij in een groot graf, een massagraf, begraven werd. Niet bekend is waar hij ligt.

Onzekerheid
Lange tijd wisten de vader, moeder en zus van Jozef niet wat er met hem gebeurd was. Over Jozef maakten zij zich elke dag grote zorgen. Waarzeggers werden om hulp gevraagd. Misschien wisten zij wat er met Jozef was gebeurd. Misschien konden zij zeggen of Jozef nog in leven was. Pas na enkele jaren kreeg het gezin Luja een brief van het Nederlandse Rode Kruis. Daarin stond geschreven dat Jozef in Cloppenburg overleden was. Natuurlijk waren de vader, moeder en zus van Jozef heel erg verdrietig toen zij lazen dat Jozef dood was. Waar hun lieve zoon en broer begraven was, wisten zij niet. Daarom konden zij zijn begraafplaats ook niet bezoeken en geen bloemen leggen bij zijn grafsteen.

Begraafplaats Welten
Nadat vader en moeder Luja gestorven waren, werden zij op het kerkhof van Welten begraven. Hun grafsteen is bijzonder, omdat op deze steen ook de naam van Jozef staat. Nee, Jozef ligt niet in het graf van zijn ouders, maar ergens in een massagraf in Cloppenburg. Dat de naam van Jozef op de grafsteen van zijn ouders staat heeft een heel speciale betekenis:

LIEVE JOZEF, WIJ HEBBEN ALTIJD AAN JE GEDACHT EN WIJ ZULLEN JE NOOIT VERGETEN!  

Gedenkplaat
Op 18 oktober 2014 werd bij de kerk van Welten een gedenkplaat onthuld en ingezegend. Op deze plaat staan de namen van de oorlogsslachtoffers uit Welten, ook die van Jozef Luja en Leo Vinken. “Wij zullen jullie nooit vergeten!”

Dodenherdenking
Elk jaar op 4 mei is Nationale Dodenherdenkingsdag. Op deze bijzondere dag denken wij aan alle Nederlanders die in de oorlog zijn omgekomen. Ook in Welten herdenken wij  op 4 mei oorlogsslachtoffers. Dan leggen leerlingen van basisschool Sint Martinus bij het oorlogsmonument aan de kerk een krans voor Jozef, Leo en andere mensen die slachtoffer werden van de oorlog.